De Audiofabriek en de evolutie van digitale muziek weergave

Deze avond hebben wij Arie Herweijer en René Andrae van de Audiofabriek op bezoek. Zij vonden het een mooi moment om bij het 25 jarige jubileum van de CD eens stil te staan bij de evolutie van de digitale muziekweergave. Waarmee begon het ook al weer en waar staan wij nu? En waar gaat het naar toe? Dat zijn zo de vragen die aan bod komen vanavond. Dat de leden nieuwsgierig zijn is ook wel te merken aan de hoge opkomst. Het is gezellig druk.

De Audiofabriek is bovendien een graag geziene gast. Hun vorige bezoeken hebben duidelijk een goede indruk achtergelaten. Arie en René hebben vanavond een speciale selectie hifi-apparatuur meegenomen, om hun verhaal op de juiste wijze muzikaal te kunnen ondersteunen en illustreren. Een gloednieuwe Nederlandse CD-speler van Tentlabs en een speciale CD-speler van Abbingdon Music Research (AMR) uit Groot-Brittannië (GB) vormen hierbij het flexibele hart van de installatie. De door Guido Tent eigenzinnig ontworpen Tentlabs speler (zie foto) heeft in korte tijd al veel furore gemaakt. De buizen CD-77 speler van AMR is bijzonder opgebouwd en bovendien heel geschikt voor deze avond, omdat die door de gebruiker instelbaar is op diverse manieren van digitaal-analoogfiltering.

De set bestaat verder uit transistorversterkers van Perreaux  (Nieuw Zeeland) plus transmissielijnluidsprekers van PMC (GB). De bekabeling kwam o.a. van Shyunata. Zie voor details en weblinks de setlijst onderaan deze bespreking.

Het verhaal begint in 1983 met de introductie van de CD. In het begin waren er 5 discs op de markt voor een speler van 2000 gulden. Een daarvan was het album “Love over gold”. Dit album is ook na 1983 nog vaak te horen geweest op demo’s. Vanavond luisteren wij naar het nummer “Telegraph road” via de nieuwe Tentlabs CD-speler. Met dit lange nummer kunnen wij alvast wat wennen aan het geluid van de audioset. De muziek zelf staat in ieder geval nog als een huis. Het blijft een schitterend, ingetogen nummer. Zo komt het ook over via de Tentlabs. Rustig. Ik zat achter in de goed gevulde zaal en toch hoorde ik alle details van deze overbekende opname. De Tentlabs klinkt hierbij beheerst, gecontroleerd zonder vorm van “digitale” scherpte. Wel lijkt de afbeelding wat klein en ‘t klinkt af en toe wat “bewerkt”, het geheel zou nog wat opener en dynamischer kunnen, maar dat komt vaker voor met mainstream popmuziek. Wat is de referentie? Het klinkt toch best lekker.

Je hoort het soms als argument: digitale opnamen (uit de begintijd) klinken snel hard qua klank. Zo slecht waren die oude digitale opnamen kennelijk dus ook weer niet, althans weergegeven via deze moderne electronica. Arie legt uit waarom er toen gekozen is voor de inmiddels bekende 16 bits en 44.1 kHz PCM digitale samplingtechniek. De toenmalige techniek liet niet meer toe. Philips wilde het toen zelfs beperken tot 14 bit, omdat de toenmalige DAC techniek van Philips tot 14 bit beperkt was. Door toedoen van Sony kwam men uiteindelijk gezamenlijk op de 16 bit versie uit.

Hierna ontspon zich een levendige discussie met het publiek over wat bitdiepte betekent, de invloed van over/upsampling, de latere opkomst van 1-bit en de verschillen met multi-bit techniek, etc, etc. Zoveel mensen, zoveel meningen. Het is duidelijk dat het onderwerp leeft.

Met name de invloed van de gebruikte DAC-techniek en de vorm van de filtering daarna is van wezenlijke invloed op klank volgens Arie. Die filtertechniek komt later – na de pauze - nog  uitgebreid bij de demo aan bod middels de andere CD-speler van AMR. In de beginjaren is er veel met CD-spelers getuned door er extra prints bij te plaatsen. In de jaren negentig, toen de digitale techniek een grote ontwikkeling doormaakte, kwam het upsamplen in zwang en kon men nog verder gaan met de meervoudige oversampling. Arie legde uit wat de voordelen kunnen zijn van upsampling van het digitale signaal naar een bepaalde vast gekozen frequentie en dan ook met een eigen klok (her-klokken). Die frequentie wordt dan liefst zogenaamd asynchroon gekozen, zodat die geen veelvoud is van de lagere standaardfrequenties, zoals de reeks uitgaande van meervouden van 48kHz wel is (de veel gebruikte upsampling naar 96kHz en  192 kHz).

De laatste tijd komt men weer een beetje terug naar de basis, namelijk de nono-techniek: non-oversampling. De Tentlabs speler gebruikt deze laatste vorm. Voor vragen over deze ingewikkelde materie kunt u altijd te rade gaan bij de Audiofabriek.

Ondertussen was het tweede nummer van de avond ook gedraaid, van Thomas Dybdahl. Beetje vaag nummer met een wat vreemde klank, de stem klonk versmeerd. Maar misschien was dat wel opzet bij deze mij onbekende moderne pop-opname, wie zal het zeggen? Na de verdere uitleg van de theorie achter de digitale techniek werd het tijd voor een geheel andere koek, daterend van ver voor het digitale tijdperk. Een nummer van de zogenaamde “outtakes” van opnamen van Louis Armstrong en W.C. Handy. Grappig om zulke ruwe en onbewerkte (?) probeersels en delen van repetities eens te horen. Het zal vol leven en klonk vrij direct in tegenstelling tot het voorgaande nummer. Hulde voor de opnametechnici! De musici hadden er zelf duidelijk ook lol in. Ook dat bracht de set allemaal goed over.

Tenslotte als laatste nummer voor de pauze een mid-tempo bluesnummer, duidelijk meer van deze tijd, namelijk Doug McLeod. Deze muziek wordt met veel detail en ritme in de zaal geprojecteerd. Een helder geluid, maar toch met wat minder rust in het beeld. De dynamiek lijkt wat minder. Er wordt nog een vraag gesteld over wat “jitter” is (alle tijdgerelateerde vervorming van het digitale signaal). De signaalklok is hier van belang, maar het kan ook toenemen door transport in een kabel of door een DAC. Na al deze stortvloed aan informatie was ik wel toe aan de pauze.

Na de pauze werd de demo meer praktisch ingevuld, met proefondervindelijke aandacht voor de invloed van de filtertechniek op de geluidsweergave.

Op verzoek van bezoeker Alex Loth werd eerst geluisterd naar de invloed van een door hem uit de USA geïmporteerde CD-mat van het merk Marigo (Info via http://www.marigo.com). Het betreft hier de 3D Signature versie 2 mat, een mat met pretenties, opgebouwd uit o.a. koolstof en kevlar. Dat verklaard misschien de redelijk hoge prijs van 200 dollar US; levering van de mat kan via de site van Alex (http://www.A10audio.nl) of via de Audiofabriek. Maar hoe zat het op deze avond met de prestaties van deze mat? Dat bleek nog niet zo eenduidig te zijn.

Eerst werd -zonder mat- weer naar een stukje Dire Straits muziek geluisterd, nu echter via de AMR CD-77 speler, die voor deze test stond ingesteld op 4 maal oversampling. Deze machtig grote, indrukwekkende buizen-CD-speler in doorontwikkeld met hulp van de Audiofabriek. De kostprijs is tweemaal die van de Tentlabs. De AMR klonk totaal anders de Tentlabs! Dit kan ten dele liggen aan het feit dat na de pauze het volume van de set merkbaar werd opgeschroefd. Maar het verschil in karakter is evident. De grote speler zet ook een groter geluidsbeeld neer. Het is weer even wennen aan de klank. Maar goed, vervolgens hetzelfde stukje muziek beluisterd met de mat levert de volgende conclusie op. De meningen onder het publiek zijn verdeeld, de meerderheid geeft de voorkeur aan de mat-versie. Ik zelf weet het zo net nog niet. Zonder mat komt de muziek op mij toch wat rustiger en meer precies over. Enfin, het matje blijft ook in de speler gedurende de volgende praktijktesten waarbij de filterstanden van de AMR werden gevarieerd. Vanuit de 4 maal oversampling werd geschakeld naar de 192 kHz upsampling en daarna naar de non-oversampling stand. Allemaal met mat beluisterd dus.

In de 192kHz stand leek er meer rust en lucht in het geluid te zitten. Ook minder druk op de oren van de basweergave. Terwijl de dynamiek juist iets vergroot leek, met iets meer snelheid en kracht. In het geheel klonk het vriendelijker en prettiger om naar te luisteren. De ambiance leek mij iets minder dan met de 4 maal oversampling. Daar zat dan wel weer wat meer onrust in.

Dat maakte nieuwsgierig naar de laatste stand, de non-oversampling. Dat kwam op mij over als iets ‘hardheid’ in het geluid en wat minder ambiance. Ik zou ook kunnen zeggen een wat ‘kaler’ geluid, dat kan door anderen wellicht als ‘schoner’ worden gedefinieerd. Dat is misschien een kwestie van smaak, want Arie vond dit bijvoorbeeld de mooiste weergave. Het was natuurlijk ook een zeer beperkte test. Duidelijk is wel dat elke filterstand zijn eigen charme kan hebben.

Het maakte nieuwsgierig naar de invloed van de mat op de Tentlabs. En wat bleek? Hierover was men vrij unaniem. Dat het zonder mat toch beter klonk. Hiertoe werd een nummer gebruikt van een Poolse zangeres, Aga Zaryan, met een vrije interpretatie van het klassieke nummer “Suzanne” van Leonard Cohen. Dit is afkomstig van de CD  "Picking Up The Pieces" uit 2006.

Hierna was het voor mij tijd om te gaan (23.10 u). Het was een bijzonder leerzame avond geweest, waar heel veel informatie werd overgebracht. Voor mijzelf had er wel iets meer muziek gedraaid mogen worden om alle theorie te illustreren.

Tenslotte de opbouw van de set:

Abbingdon Music Research AMR CD-77 CD-speler http://www.amr-audio.co.uk/Templates/cdfeatures.htm

Perreaux passieve voorversterker SXP2 en Perreaux monoblokeindversterkers SX60m (2x) elk 60 watt.

PMC FB1 transmissielijnluidsprekers, ca. 1m hoge zuilluidsprekers

Shunyata kabels en schone stroom via Audio Analogue producten

Arie, René en de Audiofabriek bedankt! Link naar de Audiofabriek: http://www.deaudiofabriek.nl/home

René Olivier